İstanbul'un fethinin 567'nci yıldönümü sebebiyle yapılan anma zarfında Fetih Suresi'nin okunduğu Ayasofya, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın zaman zaman açıklamalarıyla gündeme getirdiği ve tartışma yaratan konular aralarında bulunuyor. Hıristiyanlar göre da kutsal yapılardan biri olarak görülen Ayasofya'nın Müslümanlar için ibadete açılacağına dair talimat uluslararası alandan da bir takım tepkilerin gelmesine niçin oluyor. Peki Ayasofya neden münakaşacı ve niçin kayda değer bir inşa?
BBC Türkçe'nin hazırladığı Ayasofya içeriğine birkilte bakalım...
İstanbul'un fethinin 567'nci yılı için gün baştan başa devam eden törenler zarfında Ayasofya'da da Fetih Suresi okundu.
Telekonferansla bu törene katılan Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Fethin 567. yıldönümünün Fatih'in emaneti Ayasofya'da Fetih Suresi okunmak ve dualar edilmek suretiyle yad edilmesi çok önemli" dedi.
Tören, fethin bitmiş canlandırıldığı gösterinin arkasında atılan havai fişeklerle sona erdi.
Merasim, fethin bitmiş canlandırıldığı gösterinin peşinde atılan havai fişeklerle sona erdi. Merasim, fethin bitmiş canlandırıldığı gösterinin arkasından atılan havai fişeklerle sona erdi.
Peki Ayasofya'nın tarihi ne, hangi tarihte inşa edildi?
360 yılında Bizans İmparatoru İkinci Konstantin göre açılışı yapılan kilisenin tahta çatısı, 404 yılında yandı. O tarihte ilk kez büyük bir tamirattan geçen kilise, şimdiki halini 532-537 yılları aralarında, Bizans İmparatoru Birinci Justinyan'ın emriyle yapılan inşaat çalışmaları ardından aldı.Piskoposluğun merkezi olan ve Bizans İmparatorluğu'nun büyük tartı verdiği kilisenin inşaatından, Bizanslı mühendis Miletus İsidor ve matematikçi Tralles anthemius sorumluydu. İnşaatta 10 binden artı emekçi çalıştı.Kilisenin inşaatı 5 yıl 10 ayda bitti ve Bizanslı tarihçiler tarafından o dönem dünyanın en büyük yapısı olduğu yazıldı. Kilisenin içindeki mozaiklerin tamamlanması ise 565-578 yılları arasında oldu.1204 yılına değin farklı alanlara yönlendirilmiş depremler ve yangınlar atlattı, her zaman baştan yapı edildi. 1204 yılında doğuya sefere dışarı giden Haçlıların eline geçen kilise, bu tarihten 1261'e dek Roma Katolik Kilisesi'ne çevrildi. 1261'de Bizanslıların İstanbul'un hakimiyetini baştan ele geçirmeleriyle birlikte Ayasofya tekrar Ortodoks Kilisesi olarak kullanılmaya başladı.
Ayasofya nasıl cami oldu?
29 Mayıs 1453'te, Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmet İstanbul'u aldığında, Ayasofya yaralı Bizans askerlerinin, kadın ve çocukların sığınma yeriydi.İstanbul'un Osmanlı Devleti'nin eline geçmesinden sonraki birkaç gün boyunca Ortodoks Kilisesi mensupları Ayasofya'da ibadete devam etti.1 Haziran 1453'te İstanbul'daki ilk Cuma namazını burada kılan Fatih Sultan Mehmet, Ayasofya'nın Osmanlı yönetimi altında cami olarak hizmet vereceğini duyurdu. Mihrap ve minber yapıldı, çan ve Haç kaldırıldı. Mozaiklerin üstü kapatıldı.1481'de ilk minaresi inşa edildi. Fatih Sultan Mehmet'ten daha sonra tahta geçen Sultan İkinci Bayezid vaktinde bir minare daha dikildi.1509'daki büyük İstanbul depreminde birincil yapılan minare yıkıldı, yerine tuğladan bir minare yapıldı.Diğer iki minare de Sultan İkinci Selim zamanında, Mimar Sinan kadar yenileme çalışmaları esnasında inşa edildi. Bu sebeple Ayasofya'nın ayrı zamanlarda yapılan 4 minaresi birbirinden bambaşka.İkinci Selim'in türbesi Ayasofya içindeki ilk padişah türbesi oldu. Ayasofya'da, içinde padişahların, eşlerinin ve şehzadelerin de yer aldığı 43 öbür türbe bulunuyor.Bunların aralarında Sultan Üçüncü Murat, Sultan Üçüncü Mehmet, Safiye Sultan ve Nurbanu Sultan da var.Sultan Ahmet 1616'da Sultan Ahmet Cami'ni yapı ettirene kadar Osmanlı Devleti'nin en büyük ve en manâlı camisiydi.1739'da camiye medrese, kütüphane ve aşevi de eklendi. 1847-1849 arasında yenilenme çalışmaları esnasında kapalı kalan Ayasofya, cami olarak son defa 1849'da açıldı.
Cumhuriyet döneminde neler değişti?
1923'te cumhuriyetin ilanından sonradan cami olarak kullanılmaya devam etse de, Ayasofya 1931'de kapatıldı.1931'de Amerika Bizans Enstitüsü'nün kurucusu Amerikalı arkeolog Thomas Whittemore, Ayasofya'daki mozaiklerin her tarafta ortaya çıkarılması için Türkiye'deki yeni yönetimden izin istedi.Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün verdiği müsade sonrası başlayan çalışmalar 15 yıl sürdü ve 1947'de tamamlandı.Çalışmalara başladıktan bir zaman daha sonra, halihazırda kapatılmış olan Ayasofya'nın, 24 Kasım 1934'teki Bakanlar Kurulu kararıyla müze olarak her yerde açılmasına karar verildi.Ayasofya Müzesi, 1 Şubat 1935'te müze olarak ziyaretçilere açıldı. 1996'da Dünya Anıtları İzleme listesine alınan Ayasofya'nın kubbesi ve minareleri, Dünya Anıtları Fonu'nun da desteğiyle 1997-2002 aralarında restore edildi.Müze bununla birlikte UNESO Dünya Mirası listesinde.Zaman süre farklı bölümlerde bitmiş başlayan restorasyon çalışmaları, günümüzde de devam ediyor.Türkiye'nin her yıl maksimum ziyaret edilen tarihi yapılarından Ayasofya, 2015'te 3 milyon 425 bin ziyaretçiyle Türkiye'nin maksimum ziyaret edilen müzesi oldu. 2017'de bu rakam 1 milyon 892 bine düştü.
Ayasofya niçin tartışma yaratıyor?
Ayasofya hakkındaki tartışmalar 2000'lerin başından bu yanlamasına devam ediyor.Ayasofya Müzesi'nin resmi internet sitesinde, "1936 tarihli tapu senedine tarafından, Ayasofya "57 pafta, 57 ada, 7. parselde Fatih Sultan Mehmed Vakfı namına Türbe, Akaret, Muvakkithane ve Medreseden oluşan Ayasofya-i Kebir Camii Şerifi" adına tapuludur" ifadesi yer alıyor.Müzenin tekrar camiye dönüştürülmesini talep edenler, bu ifadeyi esas alıyor. Oysa Ayasofya, bir takım istisnalar dışında, ibadete açık değil.
Ayasofya'da hangi dini törenler düzenlendi?
5 Temmuz 1967'de İstanbul'u ziyaret eden Katolik Hristiyanların lideri Papa 6. Paul, Ayasofya'ya da gitgide artarak dua etti.Bunun üzerine bir gün sonradan, Ulusal Türk Talebe Birliği yöneticileri de tepki olarak Ayasofya Müzesi'nde namaz kıldı. Bu durum üstüne Ayasofya'nın statüsüyle ilgili birincil ciddi tartışmalar yaşandı.Yaklaşık 25 yıl sonra, 1991'de, (1. Mahmut döneminde Ayasofya'nın ana binasının dıştan, padişahların dinlenmesi, abdest alması için yapılmış olan) Hünkar Kasrı ibadete açıldı. Buraya Ekim 2016'da bir imam da atandı. Hünkar Kasrı'nda bayram namazı ve günde beş zaman namaz kılınıyor, ezan okunuyor.1967'deki son Papa ziyaretinden yıllar sonra, Kasım 2014'te Papa Francis, İstanbul ziyareti sırasında Ayasofya'yı da gezdi, müze müdüründen restorasyon çalışmalarıyla ilgili veri aldı.Hünkar Kasrı'na imam atanmasının öncesinde, 2005'te, Kesintisiz Vakıflar Tarihi Eserler ve Çevreye Hizmet Derneği 1934 tarihli Bakanlar Kurulu kararının iptali ve yürütmenin durdurulması istemiyle Danıştay'da dava açtı. Danıştay bu istemi reddeti.2006'da Hristiyan ve Müslüman müze çalışanları için bir ibadet odası açıldı.13 Mayıs 2017'de, Anadolu Gençlik Derneği'nin organize ettiği bir grup, Ayasofya'nın önünde sabahtan namazı kıldı.21 Haziran 2017'de de Diyanet İşleri Başkanlığı, Ayasofya'da Kadir Gecesi programı düzenledi. Program, devlet kanalı TRT'de canlı yayınlandı.Son olarak Mart 2018'de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Ayasofya Müzesi'nde düzenlenen Yeditepe Bienali'nin başlangıç töreninde yaptığı söylev öncesinde de Kuran okundu.Son faaliyetler Ortodoks dünyada tepkiyle karşılanırken, Aralıksız Vakıflar Tarihi Eselere ve Çevreye Hizmet Derneği, Ayasofya'nın ibadete açılması için her tarafta talepte bulundu.Ekim 2018'de Anayasa Mahkemesi derneğin talebini reddetti.
Erdoğan Ayasofya hakkında bugüne değin neler dedi?
Cumhurbaşkanı Erdoğan 2013'te, yani İstanbul'un fethinin 560. yıldönümünde bazı muhafazakar sivil toplum kuruluşlarının "İstanbul'un fethinin imzası olan Ayasofya her tarafta ibadete açılsın" çağrılarına da, bunun "bir oyun" olduğunu belirterek, neyi ne zaman yapacakların bildiklerini söyleyerek yanıtı vermişti.O dönem başbakan olan Erdoğan, Mayıs 2013'te, partisinin Kızılcahamam'daki kampında milletvekillerinin konuyla ilgili soruları üzerine "Sultanahmet çok abes. Sultanahmet dolarsa Ayasofya'yı da gündeme alabiliriz" yanıtını vermişti.Erdoğan, Ayasofya konusunu geçen sene 31 Mart'ta yapılan lokal seçimler öncesinde de birkaç kere gündeme getirdi.İlk kere 16 Mart 2019'daki Tekirdağ mitinginde bir vatandaşın Ayasofya'nın cami yapılması çağrısına Erdoğan, "Büyük Çamlıca Cami'ni yaptık. 4 tane 5 tane Ayasofya eder, öyle büyük. Anadolu yakasında, tüm İstanbul ve Türkiye'de en büyük camii. Mesele o yok, bu işin bir siyasi boyutu var, yanı var. Tabi tarafta Sultanahmet'i doldurmayacaksın, Ayasofya'yı dolduralım… Bu oyunlara gelmeyelim, bunların hepsi tezgah. Biz ne vakit neyin nasıl yapılacağını biliyoruz. Bu namussuzlar böyle dedi diye biz adım atmayız" demişti. Bu açıklamadan bir hafta daha sonra ise 31 Mart yerel seçimlerinin ardındaki bu konuda adım atabileceklerini söylemişti.Erdoğan, "Burasının isminin müzeye çevrilmesi koskocoman yanlıştı. Biz de dedik fakat, 'Çok yoğun bir şeklide bu nesil bir talep olduğuna kadar böyle bir adımı atmanın bundan böyle zamanı gelmiştir" diye konuşmuştu.Ayasofya ile yeni bir hukuki düzenleme yapılması da 2013'te gündeme gelmişti. Benzer yılın Ekim ayında dönemin Milliyetçi Hareket Partisi'nden milletvekili Yusuf Halaçoğlu, TBMM'ye Ayasofya'nın cami olarak her tarafta ibadete açılmasına karşın bir kanun teklifi sunmuştu.Gerekçe olarak da, Ayasofya'nın müze olmasına ilişkin 1934 tarihli Bakanlar Kurulu kararının Devlete Ait Gazete'de yayımlanmamış olmasını ve tapusunda cami olarak belirtilmesini göstermişti.Halaçoğlu'nun teklifi 15 Kasım 2013'ten bu yanlamasına Ulusal Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Komisyonu'nda. Hemen Şimdi komisyondan bir karar çıkmadığı için genel kurula sevki de laf konusu olmadı. Ayasofya'da Fetih Suresi Okundu: Tartışmaların Odağındaki Kutsal Mekan Neden Bu Dek Manâlı?Ayasofya'da Fetih Suresi Okundu: Tartışmaların Odağındaki Tanrısal Mekan Neden Bu Kadar Önemli?
